The text is a poignant reflection by Papis Dia, the father of Sanda, about the aftermath of the Reuzegom case, discussing his feelings, grief, and his journey towards acceptance and healing.
The text is the Translation of the orignal Dutch text that appeared in the Belgian newspaper De Morgen on Saturday 23-12-2023. 4 full pages, including 2 with a page-filling photo.
Justice. Papis Dia, the father of Sanda, six months after the Reuzegom trial – ‘Sanda was smarter than me. I learned a lot from him.’
‘A slap in my face’, Papis Dia referred to the verdict in the Sanda Dia case. Six months and a purifying journey to Senegal later, he reflects. On the trial, on #justiceforsanda, but most importantly, on the life of his only child. ‘No one in this case wanted to uncover the truth.
Papis Dia timidly smiles as he opens the door. He wears blue jeans, a gray hoodie, and a black scarf. Clothes that, he’ll later whisper, all belonged to his son. “I still wear Sanda’s things every day. It’s my way of keeping him close to me. To continue feeling his energy.” Comfort, too, can be washed at thirty degrees.
In the hallway, I see the Nike sneakers he raised on the steps of the Antwerp courthouse. He retrieved them from a linen bag, a tote bag full of subdued grief. “This is all that remains of Sanda for me,” he said to the journalists present, more father than civil party. If one didn’t shrink on the spot, they had no heart.
A corner sofa with soft cushions, a coffee table with two cups of coffee, and a wall full of photos of a son who passed away too soon: these are the set pieces for what will be a long and intense conversation. Papis Dia will occasionally cry, falling apart. Then, in an attempt to reassemble himself, he’ll talk about how Sanda watches over him.
At times, he’ll be razor-sharp. Then, trying to soften himself again, he’ll emphasize that he holds no hatred towards anyone. Thankfully, he’ll also radiate affection from time to time. Every time he recalls memories of Sanda, his eyes sparkle, and his voice gallops.
For those who have forgotten the tragic facts: Sanda Dia died on December 7, 2018, a few days after a hazing ritual by the Leuven student club Reuzegom. For two days, he was made to perform insane, humiliating tasks. For instance, drinking a bottle of fish oil, causing dangerous levels of salt in his blood. In a hospital bed in Edegem, he succumbed to what the forensic doctor called “an acute swelling of the brain caused by an overdose of salt.” Replace ‘overdose of salt’ with ‘abuse’ in that sentence, and the diagnosis remains accurate.
When I interviewed Papis Dia, it had been five years and one day since Sanda Dia died. The day before, on December 7, 2023, was a day his father found “emotionally very heavy,” “but no heavier than any other day since December 7, 2018.”
In De Morgen, a tribute text appeared in which KU Leuven Rector Luc Sels used strong words. “Sanda Dia accelerated the movement towards sustained attention to inclusivity, respect, and social safety,” he wrote. I ask Papis Dia if he read the rector’s text.
“I was made aware of that piece. But I didn’t read it, no. Why should I? Luc Sels didn’t write it to ease my pain but to appease his conscience. I don’t need to help him with that. I just hope one day he walks in my shoes. After all, he also has children, doesn’t he?”
Then, more forgivingly: “Yet you won’t hear me speak ill of Luc Sels. I was angry with him for a long time: in my eyes, he betrayed Sanda. But my anger is in the past. I’ve worked hard on myself in recent months: I don’t want to be weighed down by resentment anymore. Otherwise, I’ll sink entirely.”
He looked at himself in the mirror in Thiès, Senegal, 42 kilometers from Dakar. Far from the urban bustle. But most importantly, far from Belgian courts. “After the trial, I needed to take a breather. My head was spinning; I was like a boat without a captain. In my home country, I found myself again. I realized once more that I am insignificant. That in life, there are things bigger than me. That change in perspective helped me accept what happened a little bit.”
Papis Dia was born in Rosso, where the Senegal River divides Senegal and Mauritania. In Thiès, he rediscovered the healing power of Senegalese nature. “I stayed in a cottage in a meadow, where all I heard were crowing roosters. The sea was nearby. I walked alone on the beach for hours. If, on rare occasions, I encountered someone, it was someone who didn’t know me. Who didn’t cast a ‘poor you’ glance. Who didn’t talk about the past or the future but only about the present. That felt good.”
“I also revisited the parts of Senegal I visited with Sanda fifteen years ago. I needed those trips down memory lane badly. Memories of carefree moments are a welcome counterbalance to the nightmares where I see what Sanda had to endure during his last hours.”
Class Justice
The Sanda Dia trial entered history as the trial that compensated offenses of ‘involuntary manslaughter’ and ‘degrading treatment’ with community service of up to 300 hours and fines of up to 400 euros. Much has been said and written about the remarkably lenient verdict of the court and the uncomfortable suspicions of class justice that ensued. Nonetheless, Papis Dia still finds words for an epilogue.
“Even six months after the verdict, I firmly stand behind the term ‘class justice.’ Sanda’s life did not weigh heavily enough for the court. It was the lives of the Reuzegom members that, under no circumstances, could be jeopardized. That remains for me a heart-wrenching realization.
“I never asked for the Reuzegom boys to be sent to prison. But I had hoped they would take responsibility and tell the truth. Unfortunately, they did not.
“No one in this case has wanted to uncover the truth: not the Reuzegom parents, not Luc Sels, not the judge. Even Professor D., the doctor who saw the terrible condition Sanda was in at a parking lot in Leuven and urged the Reuzegom members to end the hazing, has remained silent in every language. I tried to get in touch with her. She replied that she could only talk to me after the trial and promptly hired a lawyer. May I assume that her silence, which contributed to the Reuzegom members not being convicted of dereliction of duty, has something to do with her part-time work at KU Leuven?”
“Ah.” He accompanies the word with a bottomless sigh. Perhaps blowing air into your words is the only way not to succumb underneath them. Maybe words need to breathe to express powerlessness.
I ask Papis Dia if the societal outrage that followed the court’s decision was a balm on his tormented soul. “The many actions and expressions of support were comforting, yes. Because they proved that there is still humanity in our society. That those who fight for justice are in the majority, and those who feel superior to others are in the minority. I am very grateful to the people for their support.”
Two Men, One Apartment
We set aside our reflections on the trial, sink a bit deeper into the couch, and embark on the task we’ve assigned ourselves: to disconnect Sanda Dia from the Reuzegom initiation that proved fatal to him. No one deserves to be reduced to a hashtag demanding posthumous justice or to sneakers symbolizing existential despair. So, I ask Papis Dia if he’d like to bring his son back to life with words. If he’d guide me through the heart chamber where he keeps his memories of Sanda. If he’d like to detail, retouch, or even repaint the image we have of his son. I don’t need to ask twice.
“Sanda was my best friend, my everything. Even when he was little, I took him to the park in Edegem, where I used to play soccer with my friends. Sanda immediately fit in. After just one match, he was one of the guys.
“Some people thought I was his big brother because we teased each other so much. On the soccer field, I’d mock his bow legs. He’d try to play the ball through my legs. ‘Panna!’ he’d shout when he succeeded.
“He understood me incredibly well. Just from my tone, he could tell how I was feeling. If he noticed I was having a rough day, he’d say, ‘Come on, Dad, let’s cook together.’ “It was impossible not to love Sanda. I pity those who never knew him; he was that kind. As a child, he was invited to every birthday party. After a while, it became quite expensive because, of course, a gift had to be bought each time. (smiles)
“At Sanda’s funeral, Lucas, one of his best friends, shared an anecdote that perfectly described my son. Lucas and Sanda had gone to a party in Antwerp. They were planning to ride their bikes back to Edegem at night. But it was freezing, and Lucas had lost his gloves. Sanda then gave him one of his own gloves. ‘Put your other hand in your pocket,’ he said. ‘I’ll do the same.’ That was Sanda in a nutshell. He was a giver: always willing to share, even if he didn’t have much himself.
“My ultimate Sanda photo? It’s the one I use as my profile picture on Facebook: Sanda is about three years old, smiling at the camera, all tenderness, all innocence. In that image, I see the son Sanda will always be to me. I just have to look at it, and I overflow with love. The innocence he radiates in that photo, he always maintained. He saw no evil anywhere, not even when he was 20. That’s why he hung out with those Reuzegom guys; he didn’t see their ill intentions.”
He falls silent for a moment. Clears his throat. Blows his nose. Takes a sip of his coffee, even though it’s been cold for a while. Then, he resumes his role as the chronicler of Sanda’s life. “After my first wife and I divorced, Sanda stayed with his mother in Wilrijk for a while. I insisted on it. At that time, I wanted to move to Westerlo, closer to my work. But Sanda asked me to stay close to him. One day, after his soccer practice, he called me: he had seen an apartment for rent on Prins Boudewijnlaan. We visited it the same day, and I rented it immediately.
“A few months later, Sanda moved in with me. We lived in that apartment for two years. We did everything together: cooking, laundry, everything. He often came home on Thursdays, only leaving for his place in Leuven on Mondays. They were the best years of my life.”
He shares another fragment of the past: a conversation in which Sanda reprimanded him for an ill-considered purchase. “I denied myself many things so that Sanda would lack nothing. I always bought second-hand clothes, never new ones. But when I once ordered a trinket from China, Sanda corrected me: ‘I know you want to save money, Dad, but ecologically, you’re paying a high price here. You’d better spend a bit more on a local product and save the environment.’ My son was smarter than me. I learned a lot from him.”
A Valley in Sri Lanka
His phone rings. It’s Julie, Sanda’s girlfriend from five years ago. She wants to ask something about the memorial day happening tomorrow in Edegem. After promising Julie he’ll call her back later, he explains the context of the memorial event. “All friends, family, and sympathizers of Sanda have agreed to meet outside the courtroom once more. There was too much pain and too little time to talk in the courtroom. But tomorrow, we’ll embrace each other tightly and bring Sanda back in our thoughts.”
His eyes lock onto the framed photos of Sanda hanging on the wall. Some images are etched into collective memory. Like the photo that stood next to the lectern during the funeral ceremony: Sanda, immaculately dressed in a white T-shirt, a gray blazer, and a beige Burberry scarf, fearlessly looks into the camera and says—without words but more convincingly than Novastar ever sang – that the best is yet to come.
“My son was happy,” muses Papis Dia. “He was doing well, studying hard, had promising prospects. He dreamed of starting his own car brand one day. He saw things big, much bigger than I did. ‘Don’t worry, Dad,’ he often said. ‘The future smiles upon us.’ It just goes to show: you may have plans in life, but life also has plans for you. And those latter ones always take precedence.
“What kind of father was I? A strict one, especially at the beginning. I insisted he treated people properly. Hoping that society—which isn’t always kind to people of color—would treat him properly too. Sanda fulfilled my expectations, but unfortunately, society did not.
“A year and a half before Sanda’s death, I was seriously ill for a while. I had Guillain-Barré syndrome: an autoimmune disease where the body produces antibodies that attack the nervous system. I was partially paralyzed, my spine felt like a dead branch, I thought I was going to die. In my hospital bed, I asked God to spare me. I didn’t want Sanda – who had just started university – to be left alone. God answered my prayers then. But later, he took Sanda away.”
It happened on December 7, 2018, in the intensive care unit of the UZA. Sanda Dia was kept alive with an artificial lung and an artificial heart. But the doctors were clear: he had suffered irreversible brain damage, the coma he was in was nothing but the antechamber of death. Papis Dia could still kiss and stroke his son, but exchanging words – let alone teasing each other one last time – was impossible. I ask what he would have said to Sanda if he could have heard him five years ago. His answer is painfully straightforward: “That he shouldn’t die. (crying) But he was already on his way, I couldn’t bring him back anymore.”
Garbage Bags on the Back Seat
For five years now, Papis Dia has been trying to imagine where his son is now. For five years, he’s convinced himself that there isn’t just absence but also presence. “I don’t believe life ends when you die. I think you continue to exist but in a different dimension. The first night after Sanda’s death, I had a vision: I was searching for him in Sri Lanka, a country we had never been to. In a beautiful valley with rice fields, I met an old man. He said, ‘You won’t find your son, but he is indeed here. And he’s doing well.’ Since then, I know Sanda lives on, albeit in a different form. His physical matter may be gone, but his soul remains. That thought consoles me. It helps me stay upright.”
Living life to the fullest isn’t on the cards for Papis Dia at the moment. Survival is the utmost goal. “Sometimes, like today, I function more or less normally. But at other times, I am as good as ‘unlivable’. I have dark thoughts about everything and everyone. Sometimes I fear I might harm myself. So far, I’ve always found the strength to climb out of the abyss and carry on. I know Sanda wouldn’t have wanted it any other way. But I have to dig deep within myself to keep going. I don’t know what I would do if Makemu, my wife, wasn’t here.”
Papis and Makemu have known each other for a long time. But they became a couple seven years ago when they were both entangled in divorce proceedings. For two years, Makemu was Sanda’s stepmother. Long enough for enduring love to blossom. “Sanda and Makemu were incredibly close,” says Papis. “She was even allowed to cut his hair. That didn’t even cross my mind.”
I cautiously ask if he finds support from his ex-wife, Sanda’s mother. He shakes his head. “We can’t help each other in grieving. Too much has happened between us. But I often pray for Annemie. Because it’s incredibly tough for her too. And she’s a good person, I know that.” In two months, the book ‘They Have Murdered My Son’ will be published by EPO Publishing House, through which Papis Dia aims to reclaim the story of the events from five years ago. “Since Sanda died, much has been written about him. His story has become everyone else’s. With this book, I want to make sure it’s his—and mine—story again.”
I note that the title of his book isn’t: ‘My son has become a victim of unintentional manslaughter.’ Is the word ‘murder’, regardless of what the Antwerp Court of Appeal might say, a more accurate description of the events?
“It’s the word that best describes what happened for me. If you administer poison to someone, afterward you can say: ‘I didn’t know it was poison.’ But if you see someone dying in front of your eyes and you don’t do what’s necessary to save them, what are you doing? You’re murdering them, right? Did you know that before finally taking Sanda to the hospital, the Reuzegom members took the time to put garbage bags on the back seat? To keep their car clean? If you prioritize the cleanliness of your car over the life of your classmate, what in God’s name are you doing?”
“Everything would have been different if the Reuzegom members, along with their parents, had come to me and honestly said: ‘We made a huge mistake, and unfortunately, it cost your son his life.’ There would never have been a trial then. My book would have had a different title, if there was even a book at all. But the Reuzegom members didn’t come to me. They remained silent. They erased evidence. They refused to tell the truth. They continued to believe that some lives are more valuable than others and that some people can afford anything. And in doing so, they repeatedly confirmed the title of my book.”
He falls into a long silence. I see him weighing the words he just spoke on his inner scale. When he starts talking again, he doesn’t correct himself but rather completes his argument.
“Even though I’m entitled to resentment, I don’t feel hatred towards the Reuzegom members. I even pray for them. In a way, they are also victims. Victims of those who made them believe they were superior. Those who didn’t, or insufficiently, make them aware of the harm they caused. I really think that to this day, they don’t realize what they have done.
“But if I meet a Reuzegom member tomorrow, I’ll look them straight in the eye and talk to them. Without hostility, without raising my voice. I don’t want revenge. Really not. I just hope that the Reuzegom members pull themselves together. That they become good people. Ultimately, that’s the only hope I have left: that Sanda didn’t die in vain. That his death has restored the moral compass of some people. That from the afterlife, he made parents reconsider how they raise their children. That his fate contributed to society serving not only the interests of the elite. (after a pause) But I think we still have a long way to go.”
Much has been said and felt; we decide to wrap up the dark December day. As Papis Dia holds the door of his apartment open for me, I briefly place my hand on his shoulder. No gesture was ever more inadequate.
Translation of the orignal Dutch TEXT BY STEF SELFSLAGH appeared in the Belgian newspaper De Morgen on Saturday 23-12-2023
De Morgen
De Morgen – 2
NEWSPAPER
23/12/2023
Justitie. Papis Dia, de vader van Sanda, een half jaar na het Reuzegom-proces – ‘Sanda was slimmer dan ik. Ik heb veel van hem geleerd’
‘Een klap in mijn gezicht’, noemde Papis Dia het arrest in het proces-Sanda Dia. Een half jaar en een louterende reis naar Senegal later blikt hij terug. Op het proces, op #justiceforsanda, maar vooral: op het leven van zijn enige kind. ‘Niemand heeft in dit dossier de waarheid willen achterhalen.’
Papis Dia doet bedeesd glimlachend de deur open. Hij draagt een blauwe jeansbroek, een grijze hoodie en een zwarte sjaal. Kleren die, zo zal hij later fluisteren, stuk voor stuk toebehoorden aan zijn zoon. “Ik draag nog elke dag spullen van Sanda. Het is mijn manier om hem dicht bij me te houden. Om zijn energie te blijven voelen.” Ook troost kan op dertiggraden gewassen worden.
Op de gang zie ik de Nike-sneakers staan die hij op de trappen van het Antwerpse gerechtsgebouw in de lucht stak. Hijdiepte ze op uit een linnen tasje, een totebag vol verstild verdriet. “Dit is het enige wat mij van Sanda rest”, zei hij tegen de aanwezige journalisten, meer vader dan burgerlijke partij. Wie niet ter plekke verschrompelde, had geen hart.
Een hoeksalon met zachte zitbanken, een salontafel met twee koppen koffie en een wand vol foto’s van een veel te vroeg gestorven zoon: dat zijn de decorstukken van wat een lang en intens gesprek zal worden. Papis Dia zal nu en dan huilen duit elkaar vallen. Waarna hij, in een poging om zichzelf weer te assembleren, zal vertellen dat Sanda over hem waakt.
Hij zal nu en dan messcherp uit de hoek komen. Waarna hij, in een poging om zichzelf weer te verzachten, zal benadrukken dat hij tegen niemand haat koestert. Gelukkig zal hij nu en dan ook gloeien van genegenheid. Telkens wanneer hijherinneringen aan Sanda ophaalt, blinken zijn ogen en gaat zijn stem in galop.
Voor wie de intreurige feiten heeft verdrongen: Sanda Dia overleed op 7 december 2018, enkele dagen na een studentendoop van de Leuvense club Reuzegom. Twee dagen lang moest hij van de Reuzegommers waanzinnige, vernederende opdrachten uitvoeren. Een bidon visolie leegdrinken bijvoorbeeld, waardoor de hoeveelheid zout in zijn bloed levensgevaarlijke proporties aannam. In een ziekenhuisbed in Edegem bezweek hij aan wat de wetsdokter “een acute zwelling van de hersenen, veroorzaakt door een overdosis zout” noemde. Vervang in die zin de woorden ‘overdosiszout’ door ‘mishandeling’ en de diagnose blijft kloppen.
Toen ik Papis Dia interviewde, was het vijf jaar en één dag geleden dat Sanda Dia stierf. De dag ervoor, 7 december 2023,was een dag die zijn vader “emotioneel erg zwaar” vond, “maar ook niet zwaarder dan alle andere dagen sinds 7 december2018”.
In De Morgen verscheen een herdenkingstekst waarin KU Leuven-rector Luc Sels grote woorden van stal haalde. “Sanda Dia heeft de beweging naar een aangehouden aandacht voor inclusie, respect en sociale veiligheid versneld”, schreef hij. Ikvraag Papis Dia of hij de tekst van de rector gelezen heeft.
“Men heeft mij op dat stuk gewezen. Maar ik heb het niet gelezen, nee. Waarom zou ik? Luc Sels heeft het niet geschreven om mijn pijn te verzachten, maar om zijn geweten te sussen. Daar hoef ik hem niet bij te helpen. Ik hoop vooral dat hij opeen dag eens in míjn schoenen gaat staan. Hij heeft zelf toch ook kinderen?”
Dan, genadiger: “Toch zul je me niks slechts over Luc Sels horen zeggen. Ik ben lang kwaad op hem geweest: in mijn ogen heeft hij Sanda verloochend. Maar mijn boosheid is verleden tijd. Ik heb de voorbije maanden hard aan mezelf gewerkt: ik wil niet langer onder wrok gebukt gaan. Anders ga ik helemáál kopje-onder.”
In de spiegel kijken, dat deed hij in het Senegalese Thiès, op 42 kilometer van Dakar. Ver weg van de hoofdstedelijke drukte. Maar vooral: ver weg van de Belgische rechtbanken. “Ik wilde na het proces even op adem komen. Mijn hoofd tolde, ik was als een boot zonder kapitein. In mijn geboorteland ben ik teruggekeerd in mezelf. Ik heb er opnieuw beseft dat ik nietig ben. Dat er in het leven dingen gebeuren die groter zijn dan ik. Die perspectiefwissel heeft me een klein beetje geholpen om te aanvaarden wat er gebeurd is.”
Papis Dia werd geboren in Rosso, daar waar de rivier Sénégal een streep trekt tussen Senegal en Mauritanië. In Thiès herontdekte hij de helende kracht van de Senegalese natuur. “Ik logeerde in een huisje op een weide, waar ik niks anders dan kraaiende hanen hoorde. De zee was vlakbij. Urenlang heb ik in mijn eentje op het strand gekuierd. Als ik bij hoge uitzondering eens iemand kruiste, was het iemand die me niet kende. Die me geen ‘och arme’-blik toewierp. Die niet over het verleden of de toekomst praatte, maar alleen over het nu. Dat deed deugd.”
“Ik ben ook teruggekeerd naar de stukjes Senegal die ik vijftien jaar geleden met Sanda bezocht heb. Ik had die trips downmemory lane hard nodig. Herinneringen aan zorgeloze momenten zijn een welkom tegenwicht tegen de nachtmerries waarin ik zie wat Sanda tijdens zijn laatste uren heeft moeten meemaken.”
Klassenjustitie
Het proces-Sanda Dia ging de geschiedenis in als het proces dat de misdrijven ‘onopzettelijke doodslag’ en’ mensonterende behandeling’ vergoedde met werkstraffen tot 300 uur en geldboetes tot 400 euro. Over het opmerkelijk milde vonnis van de rechtbank, en de ongemakkelijke vermoedens van klassenjustitie die eruit voortvloeiden, is al veel gezegd en geschreven. Toch vindt Papis Dia nog de woorden voor een epiloog.
“Ook een half jaar na het vonnis blijf ik pal achter de term ‘klassenjustitie’ staan. Het leven van Sanda woog voor het hof niet zwaar genoeg. Het waren de levens van de Reuzegommers die onder geen beding gehypothekeerd mochten worden. Dat blijft voor mij een hartverscheurende vaststelling.
“Ik heb nooit gevraagd dat de Reuzegom-jongens naar de gevangenis gestuurd zouden worden. Maar ik had wel gehoopt dat ze hun verantwoordelijkheid zouden nemen en de waarheid zouden vertellen. Dat hebben ze helaas niet gedaan.
“Níémand heeft in dit dossier de waarheid willen achterhalen: de Reuzegom-ouders niet, Luc Sels niet, de rechter niet. Zelfs professor D., de dokter die op een parking in Leuven gezien heeft in welke vreselijke toestand Sanda zich bevond en de Reuzegommers aanmaande om de doop te beëindigen, heeft in alle talen gezwegen. Ik heb geprobeerd om met haar in contact te komen. Ze antwoordde dat ze pas na het proces met me kon praten en nam prompt een advocaat onder de arm. Mag ik veronderstellen dat haar zwijgzaamheid, die ertoe heeft bijgedragen dat de Reuzegommers niet veroordeeld werden voor schuldig verzuim, iets te maken heeft met het feit dat ze deeltijds bij de KU Leuven werkt?”
“Ach.” Hij laat het woord vergezeld gaan van een bodemloze zucht. Misschien is lucht in je woorden blazen de enige manier om er niet onder te bezwijken. Misschien moeten woorden kunnen ademen om machteloosheid te vertolken.
Ik vraag Papis Dia of de maatschappelijke verontwaardiging die op de uitspraak van de rechtbank volgde balsem op zijn gekwelde ziel was. “De vele acties en steunbetuigingen waren een hart onder de riem, ja. Omdat ze bewezen dat er in onze samenleving nog altijd menselijkheid is. Dat degenen die voor rechtvaardigheid strijden in de meerderheid zijn en degenen die zich boven anderen verheven voelen in de minderheid. Ik ben de mensen heel dankbaar voor hun steun.”
Twee mannen, één appartement
We schuiven de bedenkingen over het proces terzijde, laten ons nog wat dieper in de zetel zakken en beginnen aan de opdracht die we onszelf gegeven hebben: Sanda Dia loskoppelen van de Reuzegom-doop die hem fataal is geworden. Niemand verdient het om gereduceerd te worden tot een hashtag die postume gerechtigheid eist of tot sneakers die existentiële wanhoop uitbeelden. En dus vraag ik Papis Dia of hij zijn zoon met woorden weer tot leven wil wekken. Of hij me wil rondleiden in de hartkamer waar hij zijn herinneringen aan Sanda bewaart. Of hij het beeld dat we van zijn zoon hebben wil detailleren, retoucheren of desnoods overschilderen.
Ik moet het geen twee keer vragen.
“Sanda was mijn beste vriend, mijn alles. Al toen hij klein was, nam ik hem mee naar het park van Edegem, waar ik samen met mijn vrienden ging voetballen. Sanda hoorde er meteen bij. Al na één wedstrijdje was hij one of the guys.
“Sommige mensen dachten dat ik zijn grote broer was. Omdat we elkaar zo vaak plaagden. Op het voetbalveld lachte ik hem uit met zijn O-benen. Hij probeerde dan weer de bal tussen mijn benen door te spelen. ‘Panna!’ riep hij, wanneer het lukte.
“Hij voelde me ontzettend goed aan. Alleen al aan mijn intonatie kon hij horen hoe het met me ging. Als hij merkte dat ik een mindere dag had, zei hij: ‘Kom papa, laten we samen koken.’
“Het was onmogelijk om níét van Sanda te houden. Ik heb te doen met mensen die hem nooit gekend hebben, zo vriendelijk was hij. Als kind werd hij voor elk verjaardagsfeestje uitgenodigd. Wat na een tijd best een dure aangelegenheid werd, want er moest natuurlijk telkens een cadeau gekocht worden. (glimlacht)
“Op de begrafenis van Sanda vertelde Lucas, een van zijn beste vrienden, een anekdote die mijn zoon perfect typeerde. Lucas was met Sanda naar een fuif in Antwerpen gegaan. Ze zouden ‘s nachts met de fiets terug naar Edegem rijden. Maar het was barkoud en Lucas had zijn handschoenen verloren. Sanda heeft hem toen één van zijn eigen handschoenengegeven. ‘Steek je andere hand in je jaszak’, zei hij. ‘Ik zal hetzelfde doen.’ Dat was Sanda ten voeten uit. Hij was een gever: altijd bereid om te delen, ook al had hij zelf niet zo veel.
“Mijn ultieme Sanda-foto? Dat is de foto die ik op mijn Facebook-pagina als profielfoto gebruik: Sanda is een jaar of drie en kijkt glimlachend in de camera, een en al zachtheid, een en al onschuld. Op dat beeld zie ik de zoon die Sanda altijd voor mij zal blijven. Ik hoef er maar naar te kijken en ik vloei over van liefde. De onschuld die hij op die foto uitstraalt, heeft hij altijd behouden. Hij zag nergens kwaad in, zelfs niet toen hij al 20 was. Vandaar dat hij met die Reuzegommers optrok: hij zag hun slechte bedoelingen niet.”
Hij valt even stil. Schraapt zijn keel. Snuit zijn neus. Neemt een slok van zijn koffie, ook al is die al even koud. Daarna neemt hij zijn mandaat als chroniqueur van Sanda’s leven weer op.
“Nadat ik van mijn eerste vrouw gescheiden was, woonde Sanda een tijdje bij zijn moeder in Wilrijk. Daar had ik op aangedrongen. Ik wilde op dat moment in Westerlo gaan wonen, dichter bij mijn werk. Maar Sanda vroeg me om dicht bij hem te blijven. Op een dag belde hij me na zijn voetbaltraining: hij had in de Prins Boudewijnlaan een appartement te huurzien staan. We hebben het nog dezelfde dag samen bezichtigd, ik heb het meteen gehuurd.
“Een paar maanden later is Sanda bij mij ingetrokken. Twee jaar hebben we in dat appartement gewoond. We deden alles samen: de kook, de was, de plas. Hij kwam vaak al op donderdag naar huis, om pas op maandag weer naar zijn kot in Leuven te vertrekken. Het waren de mooiste jaren van mijn leven.”
Hij deelt nog een andere flard verleden: een gesprek waarin Sanda hem de oren waste omwille van een ondoordachte aankoop. “Ik heb me lang van alles ontzegd opdat het Sanda aan niets zou ontbreken. Ik kocht altijd tweedehandskleren, nooit nieuwe. Maar toen ik eens een prul uit China had laten overkomen, wees Sanda me terecht: ‘Ik weet dat je geld wilt besparen, papa, maar ecologisch betaal je hier een hoge prijs voor. Je kunt beter iets meer geld uitgeven aan een product van bij ons en zo het milieu sparen.’ Mijn zoon was slimmer dan ik. Ik heb veel van hem geleerd.”
Een vallei in Sri Lanka
Zijn telefoon gaat over. Het is Julie, vijf jaar geleden nog de vriendin van Sanda. Ze wil iets vragen over de herdenkingsdag die morgen in Edegem plaatsvindt. Nadat Papis haar beloofd heeft dat hij haar later zal terugbellen, geeft hij duiding bij het herdenkingsevenement. “Alle vrienden, familieleden en sympathisanten van Sanda hebben afgesproken om elkaar nog eens buiten de rechtszaal te ontmoeten. In de rechtbank was er te veel pijn en te weinig tijd om te praten. Maar morgenpakken we elkaar goed vast en halen we Sanda in gedachten terug.”
Zijn ogen haken zich vast aan de foto’s van Sanda die ingelijst aan de muur hangen. Sommige beelden zijn in het collectieve geheugen gebrand. Zoals de foto die tijdens de uitvaartplechtigheid naast het spreekgestoelte stond: Sanda, piekfijn uitgedost in een wit T-shirt, een grijs colbertjasje en een beige Burberry-sjaal, kijkt onverschrokken in de camera en zegt – zonder woorden, maar overtuigender dan Novastar het ooit gezongen heeft – dat het beste nog moet komen.
“Mijn zoon was gelukkig”, mijmert Papis Dia. “Hij zat goed in zijn vel, studeerde hard, had mooie perspectieven. Hij droomde ervan om later zijn eigen automerk uit de grond te stampen. Hij zag de dingen groot, veel groter dan ik. ‘Maak je geenzorgen, papa’, zei hij vaak. ‘De toekomst lacht ons toe.’ Zo zie je maar: je kunt wel plannen hebben in het leven, maar het leven heeft ook plannen met jou. En die laatste krijgen altijd voorrang.
“Wat voor vader ik was? Een strenge, zeker in het begin. Ik stond erop dat hij mensen correct behandelde. In de hoop dat de maatschappij – die niet altijd zo lief is voor mensen van kleur – hem óók correct zou behandelen. Sanda heeft mijn verwachtingen ingelost, de maatschappij helaas niet.
“Anderhalf jaar voor de dood van Sanda ben ik een tijdlang ernstig ziek geweest. Ik had het syndroom van Guillain-Barré:een auto-immuunziekte, waarbij het lichaam antistoffen aanmaakt die het zenuwstelsel aanvallen. Ik was gedeeltelijk verlamd, mijn ruggengraat voelde als een dode tak, ik dacht dat ik ging sterven. In mijn ziekenhuisbed heb ik God gevraagdom me te sparen. Ik wilde niet dat Sanda – die net aan de universiteit begonnen was – alleen zou achterblijven. God heeft toen mijn gebeden verhoord. Maar hij heeft nadien wel Sanda meegenomen.”
Het gebeurde op 7 december 2018, op de dienst intensieve zorg van het UZA. Sanda Dia werd in leven gehouden met een kunstlong en een kunsthart. Maar de dokters waren formeel: hij had onherstelbare hersenschade opgelopen, de coma waarin hij lag was niks anders dan de wachtkamer van de dood. Papis Dia kon zijn zoon nog kussen en strelen, maar woorden uitwisselen – laat staan elkaar nog een laatste keer plagen – was onmogelijk. Ik vraag wat hij Sanda nog gezegd zou hebben, had die hem vijf jaar geleden wél kunnen horen. Zijn antwoord is van een pijnlijke vanzelfsprekendheid: “Dat hij niet dood mocht gaan. (huilend) Maar hij was al onderweg, ik kon hem niet meer terughalen.”
Vuilniszakken op achterbank
Vijf jaar al probeert Papis Dia zich in te beelden waar zijn zoon nu is. Vijf jaar al houdt hij zich voor dat er niet alleen afwezigheid, maar ook aanwezigheid is. “Ik geloof niet dat het leven stopt wanneer je sterft. Volgens mij blijf je verder bestaan, maar dan in een andere dimensie. De eerste nacht na de dood van Sanda had ik een visioen: ik was hem aan het zoeken in Sri Lanka, een land waar we nochtans nooit geweest zijn. In een prachtige vallei met rijstvelden ontmoette ik een oude man. Hij zei: ‘Je gaat je zoon niet vinden, maar hij is wel degelijk hier. En hij stelt het goed.’ Sindsdien weet ik dat Sanda verder leeft, zij het in een andere hoedanigheid. Zijn materie is er niet meer, maar zijn ziel nog wel. Die gedachtetroost me. Ze helpt me om overeind te blijven.”
Voluit leven doet Papis Dia tot nader order niet meer. Overleven is het hoogst haalbare. “Soms, zoals vandaag, functioneer ik min of meer normaal. Maar op andere momenten ben ik zo goed als ‘onleefbaar’. Heb ik over alles en iedereen donkeregedachten. Ik ben soms bang dat ik mezelf iets ga aandoen. Tot nu toe heb ik telkens de kracht gevonden om uit het dal te klauteren en door te gaan. Ik weet dat Sanda het niet anders gewild zou hebben. Maar ik moet diep in mezelf graven om het leven vol te houden. Ik weet niet wat ik zou doen als Makemu, mijn vrouw, er niet zou zijn.”
Papis en Makemu kennen elkaar al lang. Maar ze werden pas zeven jaar geleden, toen ze allebei in echtscheidingsperikelen verwikkeld waren, een koppel. Gedurende twee jaar was Makemu de plusmama van Sanda. Lang genoeg om duurzame liefde te laten ontluiken. “Sanda en Makemu waren ongelooflijk close”, vertelt Papis. “Ze mocht zelfs zijn haar knippen. Daar moest ík niet eens aan denken.”
Voorzichtig vraag ik of hij ook steun vindt bij zijn ex-vrouw, de moeder van Sanda. Hij schudt zijn hoofd. “Wij kunnen elkaar niet helpen bij het rouwen. Daarvoor is er tussen ons te veel gebeurd. Maar ik bid vaak voor Annemie. Want het is ook voorhaar ongelooflijk zwaar. En ze is een goed iemand, dat weet ik.” Over twee maanden verschijnt bij uitgeverij EPO Ze hebben mijn zoon vermoord, het boek waarmee Papis Dia het verhaal van de gebeurtenissen van vijf jaar geleden wil terugvorderen. “Sinds Sanda gestorven is, is er veel over hem geschreven. Zijn verhaal is het verhaal van anderen geworden. Met het boek wil ik ervoor zorgen dat het opnieuw zijn – en mijn – verhaal wordt.”
Ik merk op dat de titel van zijn boek niet luidt: Mijn zoon is het slachtoffer geworden van onopzettelijke doodslag. Is het woord ‘moord’, wat het hof van beroep in Antwerpen ook moge beweren, een juistere kwalificatie van de feiten?
“Het is het woord dat voor mij het best beschrijft wat er gebeurd is. Als je iemand vergif toedient, kun je achteraf zeggen: ik wist niet dat het vergif was. Maar als je iemand voor je ogen ziet sterven, en je doet niet het nodige om hem te redden, wat ben je dan aan het doen? Hem aan het vermoorden toch? Wist je dat de Reuzegommers, voor ze eindelijk met Sanda naar het ziekenhuis reden, nog de tijd genomen hebben om vuilniszakken op de achterbank te leggen? Kwestie van hun auto niet vuil te maken? Als je de properheid van je wagen belangrijker vindt dan het leven van je studiegenoot, waar ben je dan in godsnaam mee bezig?”
“Alles was anders geweest als de Reuzegommers samen met hun ouders naar mij toe waren gekomen en eerlijk hadden gezegd: ‘Wij hebben een enorme stommiteit begaan, en die heeft helaas uw zoon het leven gekost.’ Dan zou er nooit een proces geweest zijn. Dan zou mijn boek een andere titel gekregen hebben. Als er al een boek geweest zou zijn. Maar de Reuzegommers zíjn niet naar mij toegekomen. Ze hebben gezwegen. Ze hebben sporen uitgewist. Ze hebben geweigerd de waarheid te vertellen. Ze zijn blijven denken dat sommige levens meer waard zijn dan andere en dat sommige mensen zich alles kunnen permitteren. En zo hebben ze de titel van mijn boek keer op keer bevestigd.”
Hij verzinkt in een lange stilte. Ik zie hoe hij de woorden die hij zonet heeft uitgesproken op zijn innerlijke weegschaal legt. Als hij opnieuw begint te praten, corrigeert hij zichzelf niet, maar vervolledigt hij zijn betoog.
“Ook al heb ik recht op rancune: ik voel geen haat tegen de Reuzegommers. Ik bid zelfs voor hen. Zij zijn in zekere zin ook slachtoffers. Van de mensen die hen hebben doen geloven dat ze superieur zijn. Die hen niet, of toch onvoldoende, hebben gewezen op het kwaad dat ze hebben aangericht. Ik denk echt dat ze tot op de dag van vandaag niet beseffen wat ze gedaan hebben.
“Maar als ik morgen een Reuzegommer tegenkom, zal ik hem recht in de ogen kijken en met hem praten. Zondervijandigheid, zonder mijn stem te verheffen. Ik wil geen wraak. Echt niet. Ik hoop alleen dat de Reuzegommers zich herpakken. Dat ze goeie mensen worden. Uiteindelijk is dat de enige hoop die me nog rest: dat Sanda niet voor niks is gestorven. Dat zijn dood het morele kompas van een aantal mensen heeft hersteld. Dat hij vanuit het hiernamaals ouders heeft doen nadenken over de manier waarop ze hun kinderen opvoeden. Dat zijn lot ertoe heeft bijgedragen dat de samenleving niet alleen de belangen van de elite dient. (na een stilte) Maar ik denk dat we nog een lange weg te gaan hebben.”
Er is veel gezegd en nog meer gevoeld, we besluiten de donkere decemberdag op te rollen en in te pakken. Terwijl Papis Dia de deur van zijn appartement voor me openhoudt, leg ik heel even mijn hand op zijn schouder. Geen gebaar was ooit ontoereikender.
TEKST STEF SELFSLAGH / BEELD FRANKY VERDICKT
